Tanım: Metabolik hastalıklar; protein, karbonhidrat ve yağ asitlerinin sentezi ya da yıkımı ile ilgili bozukluklar sonucu gelişen patolojik tablolardır. Çoğu, otozomal resesif geçirilen (kalıtılan) hastalıklardır. “Tarama testi”, kavramı hastalıklara herhangi bir belirti ortaya çıkmadan önce tanı konması ve tedaviye başlanması amacı ile yapılan uygulamaları kapsar. Herhangi bir metabolik hastalığın henüz belirtileri ortaya çıkmadan saptayabilen yöntemlere ‘metabolik tarama testleri’ adı verilir.
Metabolik tarama testleri ile hastalıklar herhangi bir belirti vermeden tanı koymak ve gerekli tedaviye başlayarak mortalite (Genel populasyon içinde belli bir hastalığa bağlı ölüm sayısı (oranı) ve morbiditeyi (Özel bir grup içinde ve belirlenmiş bir zaman diliminde belli bir hastalığa yakalanan ve tanı konulan hastaların sayısı (veya oranı) azaltmak amaçlanmaktadır. Yeni doğan bebekte metabolik hastalık tarama testlerini yapabilmek için bebek doğduktan sonra topuğundan özel bir filtre kağıdından yapılmış karta (Guthrie kağıdı) bir damla kan damlatılır. Bu kan örneğiyle bir grup hastalığın taraması yapılmakta, test sonucuna göre ihtiyaç duyulan test tekrar edilmekte veya ileri incelemeye gerek duyulmaktadır.
Tarihçe: İlk kez 1934 yılında Dr. Fooling Fenilketonüri (FKU) hastaların idrarlarında fenilpurivik ve fenillaktik asit artışı saptanmıştır. 1951 yılında Bickel ve ark. fenilketonürinin diyetle tedavisini ileri sürmüşlerdir. 1957’de Dr. Willard Centerwall idrarda “demir-3-klorür testi” ile yenidoğan tarama programlarını geliştimiştir. 1959’de Kağıt kromatografisi ile kan aminoasitlerinin ölçülmesi gerçekleşmiştir.
Tüm dünyada Fenilketonüri (1987), Hipotiroidi (2006), Biotinidaz eksikliği (2009), MSUD (Maple Syrup Urine Disease), Homosistinüri, Galaktozemi, Kongenital adrenal hiperplazi, Kistik fibrozis taramaları yapılmaktadır. Bununla birlikte, tüm dünyada neonatal tarama testi yapılması konusunda fenilketonüri ve konjenital hipotiroidi için uzlaşı vardır. Hemoglobinopatiler, klasik galaktozemi, MSUD, biyotinidaz eksikliği, homosistinüri ve konjenital adrenal hiperplazi hastalıkları için tarama testi yapılması için yaygın bir kanı vardır. Günümüzde Türkiye’de ‘konjenital hipotiroidi’, ‘biyotinidaz eksikliği’ ve ‘fenilketonüri’ hastalıkları ulusal tarama programı kapsamında araştırılan hastalıklardır.
Türkiye’de birçok laboratuvarda konjenital hipotiroidi, biyotinidaz eksikliği, yağ asidi oksidasyon defektleri(bozuklukları), aminoasit metabolizması bozuklukları, üre siklusu enzim bozuklukları, organik asidemiler açısından tarama yapılmaktadır.
Klinik bilgi: Çoğu hastalığa çeşitli semptomlar (belirtiler) görüldükten sonra tanı konabilir. Hâlbuki erken tanı ile artık çoğu hastalık için tedavi şansı bulunmaktadır. Bu noktada karşımıza tarama testleri çıkmaktadır. Çok çeşitli hastalıklar ve hatta iş kollarında farklı tarama programları bulunur. Tarama programına alınacak hastalıklar, toplumda yeterli sıklıkta görünüyor olmalıdır ve erken tanı konulması halinde hastalığın seyrinde değişiklik yapabilmeli ya da tamamen tedavi edilebilmelidir. Yenidoğan döneminde erken tanı daha da önemlidir.
Çoğu bebek sağlıklı doğar. Fakat bazı bebekler doğum sonrası sağlıklı görünseler de, bazı ciddi hasatlıklara sahip olabilirler ve bu hastalıklar ilerleyen dönemlerde geri dönüşsüz (dönüşümsüz) bazı hasarlara, mental (akıl, zekâ, zihinsel, ruhsal) ve motor gelişim (insan vücudunun hareket etme yeteneği) bozukluğuna, hatta ölüme neden olabilirler. İşte bu hastalıklardan bazıları,“yenidoğan metabolik tarama” adı altında toplanan bir grup test ile fark edilebilmektedirler. Doğumsal metabolizma hastalıkları, protein, karbonhidrat ve yağ asitlerinin sentezi ya da katabolizmasında meydana gelen defektler(bozukluklar) sonucu gelişen patolojik tablolardır.
Doğumsal metabolizma hastalıkları, çoğunlukla otozomal resesif geçiş gösteren, genellikle erken çocukluk yaşlarında gözüken ve ağır metabolik sorun oluşturabilen hastalıklardır. Metabolik bozukluklarda patoloji, hatalı genetik bilgi nedeniyle oluşamayan veya görevini yapamayan enzimin ürünlerinin yok veya yetersiz olması sebebi ile oluşur. Defektli enzim nedeniyle gerekli spesifik son ürün üretilemez öncül maddeler ve / veya alternatif yollarla oluşan başka metabolitler birikerek vücutta toksik etki gösterirler. Bazı hastalarda, biriken maddeler diğer dokulara da geçerek uzak organlarda hasar meydana getirebilirler. Doğumsal metabolik hastalıklarda klinik bulgular her hastalıkta hafiften ağıra çok farklı ve geniş bir spektrumda seyredebilmektedir.
Günümüzde, yenidogan döneminde daha fazla sayıda test ile daha fazla sayıda hastalık taranmaya başlanmıştır. Örneğin, Yenidoganda Metabolik Tarama (Tandem Mass) Paneli"ne ‘kistik fibrozis’, ‘Fenilketonüri’(PKU), galaktozemi, Neonatal TSH, ‘Biotinidaz eksikliği’, İmmunreaktif tripsinojen(IRT) gibi testler ilave edilerek paneli genişletilebilir. Bu testlerin tümü birlikte çalışılıp rapor edilebildiği gibi, isteğe göre her biri tek olarak da çalışılabilir.
Çok çeşitli hastalıklar için tarama testleri vardır. Ayrıca, her laboratuvarda taranan panel farklı olmakla birlikte, gelişmiş ülkelerde en çok kullanılan panel Tandem Mass spektrofotmetre ile amino asit ve açilkarnitin profili çalışması yapılmaktadır. Böylece birçok hastalığın taraması yapılabilmektedir. Bunun yanı sıra neonatal hipotiroidizm için TSH, biotidinaz ve galaktozemi düzeylerinin ölçümü de aynı kan örneğinde ölçülebilmektedir.
Laboratuvar İşlemi:
Gerekli bilgiler: Hastanın genel durumu hakkında ayrıntılı bilgi verilmelidir. Annenin adı ve soyadı, bebeğin adı ve soyadı, doğum tarihi, cinsiyet, doğum agırlığı, termde (miadında) doğup dogmadığı, anne sütüyle mi, mama ile mi beslendiği ve örneğin alınma tarihi, “yenidoğan metabolik tarama formu”na kaydedilmelidir.
Sonuç verme zamanı: 7 gün
Numune türü: Yenidoğan tarama kartına emdirilmiş kan örneği (Bkz. Aşağıdaki şekil) .
Numune kabı: Üzerinde 3 veya 4 daire olan özel filtre kağıdı (Guthrie kağıdı)
Numune miktarı: Kart üzerinde –aşağıda verilen tekniğe uygun şekilde - emdirilmiş minimum 2 işaretli alan.